دکتر قالیباف راهکارها و اهدافی در برنامه های خود برای سامان دادن به سیاست خارجی و دیپلماسی کشور دارد که بر اصل دفاع از کیان انقلاب اسلامی، ارزش ها و منافع سرزمینی جمهوری اسلامی ایران استوار است. دکتر قالیباف اصلاح رویکرد مدیریت دیپلماسی کشور از رومانتیسم سیاسی به اصولگرایی واقع‌بینانه را به عنوان هدفی کلان دنبال می کند. ایجاد وحدت رویه در زمینه اعمال سیاست‌های نظام از سوی دستگاه های اجرایی و نظارت وزارت امور خارجه بر آن، حضور در مجامع بین المللی و طرح ایده های هماهنگ شده بین المللی و ایجاد زمینه گسترش همکاری های بین المللی از جمله مهم ترین اقدام های اساسی دکتر قالیباف در موضوع سیاست خارجی و دیپلماسی کشور است.

دیپلماسی خارجی

بر مبنای مطالب ارائه شده در فصل گذشته، «سیاست خارجی»، می‌توان تلاش هر دولت- ملت برای رسیدن به اهداف، آرمان‌ها و خواسته‌ها (منافع ملی در مفهوم عام آن)، با توجه به ارزش‌های رایج در یک جامعه و با استفاده از ابزار مناسب (با توجه به محدودیت‌ها و امکانات داخلی و شرایط محیطی و بین‌المللی) تعریف نمود. بر اساس این تعریف، دیپلماسی را می‌توان محصول طراحی‌ها، فعالیت‌ها و هماهنگی‌های داخلی و خارجی وزارت امورخارجه دانست که در خدمت تحقق اهداف و راهبردهای سیاست خارجی قرار می‌گیرد. به این ترتیب، دیپلماسی مهم‌ترین راه و ابزار رسیدن به منافع ملی و اهداف راهبردی سیاست خارجی تعریف می‌شود.

تصویر اجمالی وضع موجود:

به دلایل فراوان، از جمله «ماهیت عمومی فعالیت‌های دیپلماتیک در سطح جهان»، «نبود تصویری جامع و مانع از مجموعه‌ی شاخص‌ها و استانداردهای تعریف شده‌ای که بتوان به صورت رسمی و با اتکای به آن‌ها به بررسی ابعاد مختلف و اغلب پیچیده و گسترده‌ی فعالیت‌ها و وظایف دیپلماتیک پرداخت» و نیز به دلیل «توقف فرآیند تفکرات و طراحی‌ها در این زمینه تنها در سطح مجموعه‌ی اهداف و جهت‌گیری‌های کلان در عرصه‌ی سیاست خارجی و روابط بین‌المللی کشور»، سندی قابل قبول درباره‌ی عملکرد دیپلماسی کشور در اختیار نیست. با اینحال در سال 1390 در ارتباط با عملکرد دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر، نظرسنجی از 20 کارشناس سیاست خارجی (از میان تحلیل‌گران، استادان دانشگاه و مجریان دستگاه دیپلماسی)، انجام شده است که نتایج این نظرسنجی به شرح زیر خلاصه شده است.

ارزیابی عمومی عملکرد دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر

همان‌گونه که در جدول نیز مشاهده می‌شود، به استثنای 2 درصد سوالات بی پاسخ، 47 درصد از پاسخ دهندگان، عملکرد دستگاه دیپلماسی را ضعیف ارزیابی کرده‌اند. 5/36 درصد آن را متوسط و تنها 5/14 درصد به عملکرد دستگاه دیپلماسی رأی «عالی» و «خوب» داده‌اند. هم‌چنین، ضعیف‌ترین عملکردهای دیپلماسی کشور در تعامل با جهان غرب و نهادهای چند جانبه‌ی بین‌المللی رقم خورده است.

در کنار موارد ذکر شده در بالا می‌توان موقعیت کنونی دیپلماسی کشور را به شرح زیر برشمرد:

در سایه‌ی دیپلماسی جدید، تعامل با جهان غرب با مشکلاتی پیچیده‌تر از گذشته رو به رو شده و با گسترش تحریم‌های اقتصادی تا مرز تحریم‌های یک‌جانبه و چند جانبه‌ی نفتی و بانک مرکزی، کاربرد ابزار دیپلماتیک را با ضعف و عدم کارایی بیش‌تری رو به رو کرده است.

در طول زمان، فرصت‌های تعریف شده در مناسبات با آمریکای لاتین، با انتظارات مورد نظر از آن فاصله گرفته و تحت تأثیر تحولات جدی منطقه‌ای، عدم موفقیت کامل تلاش‌های انجام شده در مسیر تحقق همکاری‌ها را بهتر به نمایش می‌گذارد.

در محور دیپلماسی انتقادی بین‌المللی جاری کشور و طرح موضوع اصلاحات مورد نظر درمدیریت جهانی، به‌رغم موضوعیت جدی داشتن محورمورد بحث و وجود تفکرات مشابه در میان برخی از کشورهای با نفوذ جهان وزمینه‌های ایجاد ائتلاف‌های مناسب، به دلیل عدم زمینه‌سازی جهانی لازم برای طرح موضوع، گوش‌های شنوا کم‌تر و کم‌تر شده و ضرورت بازگشت به واقع بینی منطقی را به خوبی به رخ می‌کشد.

در عدم تحقق اهداف و سیاست‌های کلان سند چشم انداز بلند مدت کشور^[2] ، دستگاه دیپلماسی کشور و تحرکات دیپلماتیک انجام شده، تمامی مسئولیت را عهده دار نیست و عوامل متعدد و مؤثر دیگری نیز وجود دارد؛ ولی نبود برنامه‌ی مشخص، بی توجهی به ضرورت‌های سیاستی برای پرداختن به موضوع و تجهیز و تمرکز ظرفیت‌های دیپلماتیک مورد نیاز آن، مسئولیت‌های دیپلماسی کشور را در زمینه‌ی استراتژیک تأمین منافع و امنیت بلند مدت ملی کاملاً پر اهمیت نشان می‌دهد.

تغییر ساختار تجارت خارجی و شرکای اصلی تجاری کشور نسبت به گذشته و افزایش سهم و تعیین کنندگی کشورهای آسیایی در این ساختار و در چهارچوب سیاست نظر به شرق، بخشی از نیازهای اقتصادی کشور را پاسخ‌گو بوده است؛ ولی در تأمین پایداری همکاری‌ها و تأمین حاشیه‌ی امنیتی مورد انتظار از فرآیند همکاری‌های مورد بحث، عاجز مانده و در عین حال محدویت‌های خاص خود را نیز بر روند توسعه‌ی اقتصاد ملی حاکم ساخته است.

جهت گیری‌های دیپلماسی جاری به نحوی فزاینده از بهره‌برداری کارآمد مزیت‌های ژئوپلتیک و ژئو اکونومیک کشور برای پاسخ‌گویی به چالش‌های فزاینده‌ی ناشی از پیامدهای خود در حال فاصله گرفتن است و بدون تغییر اساسی و محتوایی در رویکردهای این دیپلماسی و بازسازی ابزاری که هر تعامل دیپلماتیکی باید از آن برخوردار باشد، به نظر نمی‌رسد بتوان شاهد تغییر معناداری در روندهای منفی عملکردهای آن بود.

پتانسیل‌ها و مزیت‌ها

ظرفیت‌های دیپلماتیک سرمایه گذاری شده پس از انقلاب اسلامی شامل:

وجود نیروی انسانی معتقد و بهره‌مند از تجربه‌ی حضور در تحولات همه‌جانبه‌ی بین‌المللی در سی و چهار سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی

حضور دیپلماتیک در پهنه‌ی جهان و سرمایه گذاری برای آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی

برخورداری دیپلماسی کشور در سال‌های گذشته از ویژگی‌هایی هم‌چون: عمل‌گراتر، تنش‌زداتر، اقتصادی‌تر، محتاط‌تر، بازدارنده‌تر، جهانی‌تر، متکی به نفس‌تر و قابل اعتمادتر

ظرفیت‌های انقلاب اسلامی و دستاوردهای سی و چهار ساله‌ی آن شامل:

هویت دینی و رسالت‌های فرهنگی و انسانی در فلسفه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی و تأیید جهانی آن

تداوم نفوذ تعیین کننده‌ی انقلاب اسلامی در میان ملل محروم جهان و کشورهای اسلامی و ظرفیت دیپلماتیک آن

اهمیت و جایگاه مردم سالاری دینی در سیاست داخلی کشور و قابلیت بهره‌برداری دیپلماتیک از آن، هم برای مهار تهدیدها و هم به عنوان بهترین و کوتاه‌ترین راه تحقق هدف الگو شدن

برنامه‌پذیری محیط داخلی سیاست و دیپلماسی خارجی کشور از قبیل:

محتمل بودن برنامه‌ریزی برای حضور هماهنگ منابع اصلی و نهادهای امنیتی و نظامی کشور برتصمیم گیری‌ها، جهت‌گیری‌ها و کارکردهای روابط خارجی کشور تحت مدیریت یک‌پارچه‌ی دستگاه دیپلماسی کشور

ظرفیت بالای بازدارندگی و قدرت نظامی و دفاعی و فرمان‌بری آن از راهبردها و سیاست‌های نظام حاکم بر کشور

ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران از جمله:

موقعیت بسیار استراتژیک جغرافیایی کشور در منطقه‌ی خلیج فارس و خاورمیانه

ظرفیت‌های بالا و رو به توسعه‌ی همکاری‌های اقتصادی و علمی کشور

وجود مکانیزم کمک‌های توسعه‌ای و خارجی ایران اسلامی به عنوان ابزاری مهم در دیپلماسی آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتینی کشور

چالش‌ها

عدم تحقق اهداف و انتظارات ملی چشم انداز سیاست خارجی و سازمان‌دهی و مدیریت داخلی نامناسب دستگاه دیپلماسی کشور به واسطه‌ی:

نبود برنامه‌ی منسجم و هماهنگ برای تحقق اهداف و راهبردهای مهم‌ترین سند منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، یعنی سند چشم انداز بلند مدت کشور

کم توجهی به مبانی نظری، نبود مطالعات کاربردی مؤثر و ارتباط مطالعات در حال انجام در وزارت امور خارجه و معدود مؤسسات مطالعاتی در عرصه‌ی روابط بین‌الملل و سیاست خارجی

تغییرات وسیع و بی‌نتیجه‌ی سازمانی و تداوم فرهنگ سازمانی حاکم بر دستگاه دیپلماسی کشور که خواهان پیروزی‌های مقطعی و سریع است.

نبود قابل توجه دانش و ظرفیت‌های تخصصی مورد نیاز دستگاه دیپلماسی کشور در حوزه‌های مختلف اقتصادی، بین‌المللی، حقوقی و ...

نبود جایگاه درخور و حقیقی در نظام تصمیم‌گیری و عدم همکاری، هماهنگی و نیز رقابت دستگاه‌های اجرایی از قبیل:

نبود جایگاه مناسب برای انجام وظایف قانونی و حرفه‌ای وزارت امورخارجه

عدم هماهنگی‌ها و همکاری‌ها و نیز رقابت دستگاه‌های مختلف اجرایی کشور و انحصار اطلاعات راهبردی فعالیت‌های مختلف از سوی دستگاه‌های مختلف اجرایی در این عرصه

عدم تمایز ملموس میان سیاست خارجی، داخلی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران و پیامدهای آن

رویکرد نامناسب دیپلماسی کشور از جمله:

رومانتیسم سیاسی و تحرک دیپلماتیک به‌ویژه در سطح وزرای خارجه و مقامات ارشد سیاسی، همراه با بیش تخمینی درباره‌ی ظرفیت‌ها و امکانات همکاری

ایده‌پردازی در سطح بین‌المللی بدون زمینه‌سازی و ایجاد فضای پذیرش خارجی و بین‌المللی یک ایده‌ی قابل طرح

سخن‌گویی نامنسجم و ناهماهنگ در عرصه‌ی بین‌المللی از قبیل چند صدایی در کشور با حضور ناهماهنگ شخصیت‌های مرجع در جامعه (مستقل از جایگاه دولتی آنان) در عرصه‌ی سیاست و دیپلماسی خارجی کشور

شوک‌های مستمر خارجی و هم‌زمان اعمال تحریم‌های اقتصادی وعدم کارایی ابزار دیپلماتیک

اهداف کلان

دفاع از کیان انقلاب اسلامی، ارزش‌ها و منافع سرزمینی جمهوری اسلامی ایران

احیای جایگاه و نقش دستگاه دیپلماسی خارجی کشور در نظام تصمیم‌گیری ملی در روابط خارجی و اطلاع رسانی مؤثر برای آن

برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و مدیریت یک‌پارچه‌ی مزیت‌ها و پتانسیل‌های داخلی و خارجی (قدرت ملی) جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی خارجی و اثر بخشی و کارایی بیش‌تر در رویارویی با چالش‌های جاری

تجهیز ظرفیبت‌های سازمانی، تخصصی و مذاکراتی دیپلماتیک رسمی کشور با هدف تحقق اهداف و راهبردهای سیاست خارجی پیشرفت و عدالت

برنامه‌ریزی و کاربرد دیپلماسی مؤثر عمومی برای ایجاد محیط بین‌المللی، منطقه‌ای و اسلامی مناسب تحقق برنامه‌ی سیاست خارجی پیشرفت و عدالت

اصلاح رویکرد مدیریت دیپلماسی کشور از رومانتیسم سیاسی به اصول‌گرایی واقع بینانه

ارائه‌ی خدمات کنسولی مؤثرتر و کاراتر به ایرانیان خارج کشور و نیز فرآیند توسعه‌ی روابط خارجی کشور

راهبردها

اصلاح قانون وزارت امور خارجه و اساس‌نامه‌ی وزارت امور خارجه

توسعه‌ی تفکر و برنامه‌ریزی‌های راهبردی در مجموعه‌ی تلاش‌های وزارت امور خارجه و ایجاد وحدت رویه در زمینه‌ی اعمال سیاست‌های نظام از سوی دستگاه‌های اجرایی و نظارت وزارت امور خارجه بر آن

حضور در مجامع بین‌المللی و طرح ایده‌های هماهنگ شده‌ی بین‌المللی

تنظیم سطح روابط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای جهان و مجامع بین‌المللی با توجه به تحولات جهانی، نیازها و الزامات توسعه‌ی اقتصادی و سیاسی کشور

مدنظر قرار دادن مشترکات سیاسی و فرهنگی با دیگر کشورها به هنگام تدوین برنامه‌ی سیاست خارجی و همکاری‌های فرهنگی

برقراری ارتباط فعال سیاسی با کلیه‌ی کشورهای غیر متخاصم جهان به اشکال مختلف برای جلب حمایت آن‌ها و جلوگیری از تحریک‌شان از سوی کشورهای متخاصم علیه جمهوری اسلامی ایران

سامان‌دهی بهتر تلاش‌های مطالعاتی وزارت امورخارجه با توجه به نیازهای خاص سازمانی و ملی

به کارگیری فزاینده‌ی دستاوردها و امکانات ICT با توجه به نیازهای روزافزون وزارت امور خارجه

اصلاح هویت خارجی کشور و ایجاد زمینه‌ی گسترش همکاری‌های بین‌المللی

ارتقای سطح تلاش‌ها برای ثمربخشی سیاست تنش زدایی و اعتمادسازی با افزایش سطح تحرکات دیپلماتیک

ایجاد تمرکز در سیاست‌گزاری امور اتباع خارجی در زمینه‌های مختلف

اقدام‌های اساسی

‌‌توسعه‌ی هماهنگی بخش‌های بین‌المللی کلیه‌ی دستگاه‌های اجرایی به منظور پیشبرد اهداف سیاست خارجی کشور

تعمیم فرهنگ توجه به سیاست خارجی و ارتقای جایگاه آن در افکار عمومی جامعه

تسهیل و ارائه‌ی بهتر خدمات کنسولی با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات با هدف افزایش اثربخشی تلاش‌های خارجی

ایجاد پیوندهای امنیتی و دفاعی مشترک با هدف جلب اعتماد کشورهای غیرمتخاصم

تلاش برای ایجاد ظرفیت‌های مثبت در سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و به کارگرفتن این سیاست‌ها به عنوان عامل وحدت وتقریب با دیگر فرهنگ‌ها و مذاهب

تشدید نظارت و انجام به هنگام فعالیت‌ها و طرح‌های وزارت امور خارجه در داخل و خارج از کشور و توسعه‌ی کارایی‌های هزینه‌ای

حاکمیت روز افزون مقررات و ضوابط اساس‌نامه‌ی وزارت امور خارجه، توسعه‌ی نظام ارزیابی‌های فنی و تخصصی وکسب فرصت‌ها و واگذاری مسئولیت‌ها با توجه به شرایط زمانی و ظرفیت‌ها و توانایی‌های پرسنلی

همکاری در مدیریت کاراتر بحران‌ها و مشکلات خارجی مقطعی با ابزار دیپلماتیک

تلاش در چهارچوب منافع ملی برای رفع اختلافات مرزی و جلوگیری از هر عاملی که مرزهای کشور با همسایگان را ناامن کند.

ایجاد و فعال کردن مرکز مجازی دیپلماسی خارجی کشور

ادغام کامل ملاحظات ICT در نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری وزارت امورخارجه

تأسیس شورای‌عالی دیپلماسی عمومی و برنامه‌ی جامع این دیپلماسی در کشور

بازبینی تشکیلاتی و ساختاری وزارت امورخارجه با هدف عملیاتی کردن سیاست خارجی پیشرفت و عدالت

ایجاد مرکز الکترونیکی مشارکت در مدیریت دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران با هدف رسیدن به قدرت تصمیم‌گیری سریع و استفاده از حداکثر ظرفیت دستگاه دیپلماسی کشور

بازبینی جامع شرح وظایف سفیران و نمایندگی‌های خارجی کشور

سامان‌دهی بهتر روابط متقابل وزارت امورخارجه و دستگاه‌های اجرایی کشور: استقرار مشاوران دیپلماتیک وزارت خارجه در قلب دستگاه‌های اجرایی کشور و روابط بین‌الملل آن‌ها

سامان‌دهی و گسترش فعالیت‌های فرهنگی و هنری خارج از کشور در چهارچوب یک‌پارچگی سیاست خارجی به صورت شفاف و با هدف تشنج زدایی فرهنگی

بستر‌سازی برای حضور بین‌المللی اصحاب فرهنگ و هنر ایران

سامان‌دهی فعالیت‌های نهضتی به گونه‌ای که از نظر کشورهای غیر متخاصم تهدید تلقی نشده و برای جمهوری اسلامی ایران تهدید‌ساز نباشد

توسعه‌ی آموزش مستمر مؤثر و راهبردی در وزارت امور خارجه با توجه به تحولات سریع بین‌المللی و نیازهای سطوح مختلف سازمانی و فعالیت‌های مختلف آن

سرمایه گذاری رو به توسعه در زمینه‌ی آموزش و تربیت نیروی انسانی

تعدیل، جای‌گزینی منطقی و ایجاد تناسب پرسنلی با توجه به وظایف و نیازهای سازمانی

گسترش دسترسی و تسریع ارائه‌ی خدمات مستقیم وزارت امور خارجه (خدمات کنسولی ایرانیان)

سرمایه گذاری لازم برای تأمین تجهیزات و دسترسی منطقی به نرم افزارها و کادر فنی مورد نیاز

سرمایه‌گذاری مؤثر در تأمین پشتوانه‌های دانش و تصمیم‌سازی

تعمیق و تسریع اجرای طرح بودجه‌ی برنامه‌ای وعملیاتی و افزایش سطح کارایی در هزینه‌ها و استفاده از منابع و امکانات وزارت امور خارجه بر اساس اولویت‌های جهت گیری‌های روابط خارجی

تسهیل کارها و مقررات زدایی و انتخاب روش‌های کاری مؤثرتر برای کاهش زمان فعالیت‌ها و خدمات و بهبود سطح رفاه کارکنان

توسعه‌ی استفاده از خدمات متقابل بین دستگاهی درروابط خارجی و استفاده از سینرژی مالی و اداری حاصله

تأمین و تحویل سریع ساختمان‌های نمایندگی‌ها و اقامتگاه‌ها در خارج از کشور به منظور حمایت ازصرفه‌جویی وسیع اجرایی

نگهداری و نوسازی امکانات ساختمانی و زیربنایی وزارت امور خارجه

کمک به جذب سرمایه گذاران و مشارکت مؤسسه‌های تخصصی بین‌المللی برای گردش‌گران خارجی وزیرساخت‌های اقامتی

شناساندن و معرفی جاذبه‌های گردش‌گری ایران و اطلاع رسانی مناسب آن

کمک به افزایش توان صنعت جهان‌گردی و جذب جهان‌گردان، به‌ویژه از کشورهای اسلامی